Քոչարյանց մեծությունը կա և կմնա իր գործերով. նա «հրթիռամիջուկային» վահանակի հիմնադիրն է (լուսանկարներ)
Սամվել Գրիգորի Քոչարյանց
Ռազմական միջուկային զենքի գլխավոր կոնստրուկտոր,
սոցիալական աշխատանքի կրկնակի հերոս,
Լենինյան և պետական մրցանակների դափնեկիր,
ԽՍՀՄ գիտության և տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ,
տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցը ծնվել է 1909-ի հունվարի 7-ին, Նոր Բայազետ (այժմ՝ Գավառ) քաղաքում։ Արտակարգ ընդունակությունների տեր երիտասարդը եղբոր` Սոսի հետ բարձր առաջադիմությամբ ավարտելով տեղի դպրոցը, ընդունվել է Երևանի ֆիզմաթ ֆակուլտետ: Սակայն, կիսատ թողելով ուսումը` նրանք մեկնել են Մոսկվա և ընդունվել էներգետիկայի ինստիտուտ: Մեկ տարի հետո, ելնելով ընտանեկան պայմաններից, եղբայրը վերադարձել է Երևան, իսկ Սամվելը շարունակել է ուսումը: Ինստիտուտն ավարտելով՝ Ս. Քոչարյանցն ընդունվել է ասպիրանտուրա: Երեսուն տարին չլրացած` արդեն գիտությունների դոկտոր էր: 37 տարեկան հասակում նա Մոսկվայի էներգետիկայի ինստիտուտում ամբիոնի վարիչ էր, ֆակուլտետի դեկան:
Այնուհետև, Ի. Ստալինի ցուցումով, նրան տեղափոխել են խիստ գաղտնի քաղաք` «Արզամաս-16», որտեղ նա աշխատել է անընդմեջ 47 տարի: Սկզբում կոնստրուկտորական սեկտորի վարիչն էր, ապա՝ փորձարարական ֆիզիկայի համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտի գլխավոր կոնստրուկտորը: Նա դարձավ ատոմային և ջրածնային զենքերի գլխավոր կոնստրուկտորը: Գլխավոր կոնստրուկտոր Ս. Քոչարյանցը զենքի ստեղծման ասպարեզում աշխատել է ոչ միայն իր գործընկերներ Կուրչատովի, Սախարովի, Խարիտոնի, Ալիխանովի, Պավլովսկու և շատերի, այլև Կորոլյովի, Յագելի, Պիլյուգինի հետ, որոնց հրթիռային «սարքերի» վրա նա տեղադրում էր իր «միջուկայինները»:
Դրանով իսկ նա յուրօրինակ կամուրջ էր միջուկային բնագավառի ֆիզիկոսների և հրթիռներ նախագծողների միջև: Գործընկերների փոքր խմբի հետ միասին Քոչարյանցը առաջինն է ստեղծել Խորհրդային երկրի «հրթիռամիջուկային» վահանակը: Այն ընդգրկում էր միջուկային հզոր «արտադրությունը» և միջմայրցամաքային հրթիռները:
Ս.Քոչարյանցը գաղտնագրված գիտնական էր, որն զբաղվում էր միայն խիստ գաղտնի մշակումներով․ նա լավ հայտնի էր միջուկային և հրթիռային տեխնիկայով զբաղվող գիտնականների միայն նեղշրջանակի: Նրա մասին հպանցիկ հիշատակել է Ն․ Խրուշչովը` Հայաստան կատարած իր այցի ժամանակ:
Ս. Քոչարյանցը երկար տարիներ ինստիտուտի և համապատասխան նախարարության գիտական խորհուրդների անդամ էր, դոկտորական և թեկնածուական ատենախոսությունների պաշտպանության հատուկ մասնագիտական գիտական խորհրդի նախագահ: Ա.Սախարովի մասին Քոչարյանցը ասել է` «Անդրեյ Սախարովը հանճարեղ ֆիզիկոս էր, բայց, ափսոս, որ երկրորդ ամուսնությունից հետո ամբողջությամբ տարվեց քաղաքականությամբ»:
Սախարովից հետո Քոչարյանցի հետ աշխատող հիմնական ֆիզիկոսը ակադեմիկոս Պավլովսկին էր:
1993թ. գարնանը «Արզամաս-16-ը» կորցրեց Ալեքսանդր Պավլովսկուն: Նույն 1993թ. ամռանը, օգոստոսի 14-ին «Արզամաս-16-ը» կորցրեց Սամվել Քոչարյանցին: ՈչՊավլովսկին և ոչ Քոչարյանցը չեն ունեցել նախորդներ: Սակայն զենքի ստեղծման հետ կապված միջուկային ֆիզիկայում նրանք բարձրացան այդ գործի ամենավերին գագաթը և իրենք էլ դարձան գիտության հսկաներ:
Երբ Քոչարյանցին հարցրել են, թե ավելի քան քառասունհինգ տարի նա աշխատում է միջուկային զենքի ստեղծման ասպարեզում, նրա մտքով երբևէ անցե՞լ է, որ այն կարող է կիրառվել:
«Ո՛չ, երբե՛ք,- պատասխանել է նա,- մենք հստակ գիտակցում ենք, որ դա զսպելու և սանձահարման զենք է: Այն, ինչ տեսնում էի ռազմական փորձարկումների ժամանակ, ցույց էր տալիս, որ միջուկային զենքը չի կարելի և նույնիսկ անհնար է կիրառել»:
Այո, այլևս չկա 20-րդ դարի մեծանուն գիտնականներից ու կոնստրուկտորներից մեկը` Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցը: Այդ գիտեին ֆիզիկոսները և հրթիռագործները:
Նրան լավ գիտեին մեր նախկին պետության ամենաբարձր ղեկավարները, որոնք հատուկ ուշադրությամբ տարբեր առիթներով նշել են նրա ծառայությունները: Սակայն հատ ու կենտ մարդիկ գիտեին նրա խոհերի, առօրյայի մասին: Նրա անձնագրում նշված էր Մոսկվայի քաղաքացի լինելը: Սակայն մտացածին էր անգամ նրա հասցեն, իրականում գոյություն չունեին ո’չ փողոցը և ոչ էլ նշված տունը: Անձնագրում կար հատուկ նշան, որով միլիցիայի յուրաքանչյուր բաժանմունք անձնագրի տիրոջը պարտավոր էր ցույց տալ օգնություն և մեծ հարգանք:
Սամվել Քոչարյանցը մեծ հայրենասեր էր, ծննդավայրից հեռանալը չէր նվազեցրել նրա սերը Հայաստանի նկատմամբ, իր զգացմունքներով նա միշտ հայրենիքի հետ էր: Ստեղծելով ատոմային-ջրածնային ռազմամթերքի տարբեր հզորություններ, նա միշտ այն կարծիքին էր, որ զենքի տեսակների ստեղծումով խաղաղություն է ապահովում նաև Հայաստ նի համար: Նա ամենայն ուշադրությամբ էր հետևում ղարաբաղ յան դեպքերին, մշտական ապրումների մեջ էր, այդ առիթով ասել է.
«Ավելի ծանր է, երբ ապրում ես հարազատներից, սեփական ժողովրդից հեռու»:
Հայ ժողովուրդը քիչ է լսել իր որ դու մեծագույն սխրանքի մասին: Գավառ քաղաքում 1987թ. կանգնեցվել է Քոչարյանցի կիսանդրին: Բայազետցիները հպարտանում են իրենց մեծ զավակով: Հայ գիտնականներից մի այն երեքն են արժանացել սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոսի կոչման` Սամվել Քոչարյանցը, Վիկտոր Համբարձումյանը և Արտեմ Միկոյանը: Սակայն Քոչարյանցը միակն էր Խորհրդային Միությունում, որ վեց անգամ արժանացել է երկրի մրցանակների ամենաբարձր դափնենշաններին և կառավարական ամենաբարձր յոթ շքանշանի: Դրանք արտացոլում են մարդու մեծ կարողությունների ներդրումը երկրի գիտական ներուժի մեջ:
Մոտ կես դար «Արզամաս-16-ի» միջուկային, ջերմամիջուկային զենքի գլխավոր կոնստրուկտորը իր հետևորդների հետ ստեղծել է հրթիռամիջուկային զենքի համակարգեր, իսկ վերջին տարիներին նա Ռուսաստանի Դաշնության միջուկային կենտրոնի գլխավոր կոնստրուկտորն էր: Սակայն Ռուսաստանի և Հայաստանի մեծ զավակը կյանքից հեռացավ` լայն հասարակության համար մնալով «գաղտնի»:
Ժողովրդական առածն ասում է. «Հիշողության պարտեզը մի դրախտ է, որտեղից ոչ ոք, անգամ Աստված, քեզ չի կարող արտաքսել»:
Այդպես էլ Քոչարյանց մեծությունը կա և կմնա իր գործերով:
Պրոֆեսոր Արմեն Սիմոնյան
ՀՀ գիտության վաստակավոր գործիչ